راهنمای کامل رفتاردرمانی شناختی برای کودکان

به گزارش پایگاه خبری پیام آرات، درمان CBT معمولا با تعیین اهداف مشخص و تعداد جلسات از پیش تعیین‌شده آغاز می‌شود. درمانگر با همکاری کودک و والدین، به شناسایی الگوهای فکری منفی کودک پرداخته و به او کمک می‌کند تا این الگوها را با نگرش‌های سازنده‌تر و مثبت‌تر جایگزین کند. از طریق تکنیک‌های مختلف، کودک فرصت پیدا می‌کند تا مهارت‌های جدیدی را برای مواجهه با موقعیت‌های استرس‌زا تمرین کرده و در زندگی روزمره به کار بندد.

رفتاردرمانی شناختی (CBT) چیست؟

CBT روشی ساختاریافته و هدفمند در روان‌درمانی است که به افراد کمک می‌کند تا الگوهای فکری، احساسی و رفتاری ناسالم خود را شناسایی کرده و با تغییر آن‌ها، به بهبود عملکرد و سلامت روان خود دست پیدا کنند. این رویکرد درمانی بر زمان حال و مسائل جاری زندگی فرد تمرکز دارد و کمتر به ریشه‌یابی مشکلات در گذشته می‌پردازد.

CBT به‌طور خاص برای درمان بیماری‌هایی مثل اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) طراحی نشده است، اما می‌تواند به عنوان یک درمان مکمل در کنار سایر روش‌ها مورد استفاده قرار گرفته و به بهبود علائم و مشکلات مرتبط با این اختلالات کمک کند.

مزیت اصلی CBT برای کودکان، کاربردی و عملی بودن آن است. این روش به کودکان کمک می‌کند تا الگوهای فکری منفی خود را شناسایی کرده و آن‌ها را با افکار مثبت و سازنده جایگزین کنند. با تغییر نگرش نسبت به مسائل، کودکان می‌آموزند که واکنش‌های متفاوتی از خود نشان داده و به جای تشدید موقعیت‌های استرس‌زا، آن‌ها را به شکل موثرتری مدیریت کنند.

CBT استراتژی‌های ملموس و کاربردی را در اختیار کودکان قرار می‌دهد تا کیفیت زندگی خود را در زمان حال بهبود بخشند. این استراتژی‌ها با تمرین و تکرار، به مهارت‌های پایدار تبدیل شده و می‌توانند در طول زندگی کودک به او کمک کنند.

رفتاردرمانی شناختی چه مهارت‌هایی را به کودکان می‌آموزد؟

CBT موارد زیر را به کودکان می‌آموزد:

• کنترل افکار خودتخریبی
• مدیریت رفتارهای تکانشی و ناگهانی
• کاهش رفتارهای لجبازانه و سرکشانه
• کنترل واکنش‌های هیجانی شدید و نامناسب

همچنین به آن‌ها یاد می‌دهد چطور موارد منفی را با رفتارهای مثبت و سازنده‌ی زیر جایگزین کنند:

• تقویت تصویر ذهنی مثبت از خود
• ایجاد مکانیسم‌های مقابله‌ای موثر برای مواجهه با مشکلات
• تقویت مهارت‌های حل مساله
• افزایش خودکنترلی و تنظیم هیجانی

نحوه عملکرد رفتاردرمانی شناختی برای کودکان

درمان CBT برای کودکان معمولا با همکاری والدین یا سرپرستان، کودک و درمانگر آغاز می‌شود. در جلسات اولیه اهداف درمانی به صورت مشترک تعیین شده و برنامه‌ی درمانی متناسب با نیازهای کودک طراحی می‌شود.

CBT روشی ساختار یافته برای حل مشکلات است که در یک بازه‌ی زمانی مشخص و با تعداد جلسات محدود انجام می‌شود. طول درمان می‌تواند از 6 جلسه تا 20 جلسه یا بیشتر متغیر باشد و به عوامل مختلفی از جمله نوع مشکل، شدت علائم و اهداف درمانی بستگی دارد.

اگرچه CBT نوعی روان‌ درمانی کلامی است، اما فراتر از صرفا صحبت کردن است. درمانگر با استفاده از تکنیک‌های مختلف، به کودک کمک می‌کند تا راه‌های عملی و ملموسی را برای به دست گرفتن کنترل زندگی خود بیاموزد و احساس توانمندی بیشتری داشته باشد. مهارت‌های آموزش داده شده در CBT به گونه‌ای هستند که کودک می‌تواند بلافاصله آن‌ها را در زندگی روزمره به کار بندد.

CBT می‌تواند به صورت انفرادی یا همراه با دارو و سایر درمان‌های مورد نیاز کودک انجام شود. همچنین برنامه‌ی درمانی قابلیت انطباق با تفاوت‌های فرهنگی و منطقه‌ای را هم دارد.

تکنیک‌های مورد استفاده در رفتاردرمانی شناختی برای کودکان

• بازی‌ درمانی: در این تکنیک از ابزارهای بازی مثل هنر و صنایع دستی، عروسک‌ها، خیمه‌شب‌بازی و نقش‌ آفرینی برای کمک به کودک در بیان و پردازش مشکلات و یافتن راه‌حل‌های مناسب استفاده می‌شود. بازی‌ درمانی به ویژه برای کودکان کم‌سن‌تر جذاب و موثر است و به آن‌ها کمک می‌کند تا در فرآیند درمان مشارکت فعال داشته باشند.
• CBT متمرکز بر تروما (TF-CBT): این روش درمانی به طور خاص برای کودکانی طراحی شده است که تجربه‌ی رویدادهای آسیب‌زا مثل بلایای طبیعی، خشونت خانگی یا سوء استفاده را داشته‌اند. درمانگر در TF-CBT بر مشکلات رفتاری و شناختی کودک که مستقیما با تجربه‌ی آسیب‌زا مرتبط هستند تمرکز می‌کند و تلاش می‌کند تا اثرات منفی تروما را کاهش دهد.
• مدل‌ سازی: درمانگر در این تکنیک رفتار مطلوب و سازنده را به صورت عملی به کودک نشان می‌دهد. به عنوان مثال درمانگر ممکن است نحوه‌ی پاسخ دادن به یک فرد قلدر را به صورت نقش‌ آفرینی اجرا کند و سپس از کودک بخواهد تا همان رفتار را تمرین کند یا نمونه‌های دیگری از رفتارهای سازنده را ارائه دهد.
• بازسازی شناختی: این تکنیک به کودکان کمک می‌کند تا الگوهای فکری منفی و غیرمنطقی خود را شناسایی کرده و آن‌ها را به چالش بکشند. درمانگر به کودک می‌آموزد که چگونه افکار منفی را با افکار مثبت‌تر، واقع‌بینانه‌تر و سازنده‌تر جایگزین کند. به عنوان مثال جمله‌ی منفی «من در فوتبال افتضاح هستم. من یک بازنده‌ام» می‌تواند با جمله‌ی مثبت‌تر «من بهترین فوتبالیست نیستم، اما در بسیاری از چیزهای دیگر خوب هستم» جایگزین شود.
• مواجهه‌ سازی: در این تکنیک درمانگر به تدریج و به صورت کنترل‌ شده کودک را با موقعیت‌ها، اشیاء یا افکاری که باعث اضطراب او می‌شوند مواجه می‌کند. هدف از مواجهه‌ سازی کاهش تدریجی اضطراب و ترس کودک و افزایش توانایی او در مقابله با موقعیت‌های اضطراب‌آور است.

CBT می‌تواند در قالب‌های مختلفی ارائه شود:

• فردی: جلسات درمانی به صورت اختصاصی بین کودک و درمانگر برگزار می‌شود.
• والد-فرزند: درمانگر در این روش با کودک و والدین به طور همزمان کار می‌کند. در این رویکرد آموزش مهارت‌های فرزند پروری به والدین هم گنجانده شده است تا آن‌ها بتوانند در فرآیند درمان کودک مشارکت فعال داشته و اثربخشی CBT را افزایش دهند.
• خانواده‌ محور: جلسات درمانی می‌تواند با حضور والدین، خواهر و برادرها و سایر اعضای نزدیک خانواده‌ی کودک برگزار شود. این رویکرد به ویژه در مواردی که مشکلات خانوادگی در بروز یا تشدید مشکلات کودک نقش دارند، مفید است.
• گروهی: جلسات درمانی به صورت گروهی با حضور کودک، درمانگر و سایر کودکانی که مشکلات مشابهی دارند، برگزار می‌شود. درمان گروهی می‌تواند فرصت مناسبی برای تبادل تجربه، حمایت اجتماعی و یادگیری از همسالان فراهم کند.

کاربردهای بالینی رفتاردرمانی شناختی برای کودکان

CBT می‌تواند برای طیف گسترده‌ای از مشکلات و اختلالات روانپزشکی در کودکان و نوجوانان موثر باشد. اگرچه تشخیص اختلال روانپزشکی برای بهره‌مندی از CBT ضروری نیست، اما این روش درمانی در موارد زیر کاربرد بالینی قابل توجهی دارد.

اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)

کودکان مبتلا به ADHD ممکن است در تمرکز، توجه و کنترل تکانه‌ها دچار مشکل باشند. اگرچه دارو درمانی یکی از روش‌های اصلی درمان ADHD است، اما CBT می‌تواند به عنوان یک درمان مکمل یا جایگزین در مواردی که دارو درمانی به تنهایی کافی نیست یا عوارض جانبی ناخوشایندی دارد، مورد استفاده قرار گیرد. تحقیقات نشان داده است که ترکیب CBT با دارو درمانی می‌تواند در بهبود علائم ADHD در نوجوانان موثرتر از دارو درمانی به تنهایی باشد.

اختلالات اضطرابی و خلقی

CBT به عنوان یک درمان موثر برای اختلالات اضطرابی و خلقی در کودکان و نوجوانان شناخته شده است. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که CBT می‌تواند به کاهش علائم اضطراب، افسردگی و سایر اختلالات خلقی در این گروه سنی کمک کند. بررسی‌های علمی در سال 2015 حمایت قابل توجهی از CBT به عنوان یک درمان خط اول موثر برای اختلالات اضطرابی در کودکان ارائه داده‌اند. همچنین مشارکت فعال والدین در فرایند درمان CBT می‌تواند اثربخشی آن را در کودکان خردسال (3 تا 7 ساله) مبتلا به اضطراب افزایش دهد.

اضطراب همراه با اختلال طیف اوتیسم (ASD)

بسیاری از نوجوانان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم با عملکرد بالا، با مشکلات اضطرابی هم دست و پنجه نرم می‌کنند. یک برنامه‌ی CBT تخصصی که در سال 2015 طراحی شده است، به طور خاص برای نوجوانان پیش از بلوغ مبتلا به ASD و اضطراب بالینی، نتایج امیدوار کننده‌ای را نشان داده است. این برنامه CBT شامل تکنیک‌های مواجهه‌ سازی، به چالش کشیدن باورهای غیرمنطقی، حمایت رفتاری والدین و عناصر درمانی متناسب با ویژگی‌های ASD بوده است. نتایج این مطالعه نشان داد که CBT تاثیر مثبتی بر کاهش شدت علائم اضطراب در این گروه از نوجوانان داشته است.

تروما و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

CBT به عنوان درمان خط اول اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان و نوجوانان توصیه می‌شود. تحقیقات نشان داده است که CBT در درمان PTSD در این گروه سنی، هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت موثر است. یک بررسی علمی در سال 2011 نشان داد که بهبود قابل توجهی در علائم PTSD در کودکان و نوجوانانی که CBT دریافت کرده‌اند، تا 18 ماه و حتی 4 سال پس از درمان هم پایدار بوده است. CBT برای درمان PTSD حاد و مزمن ناشی از طیف وسیعی از تجربیات آسیب‌زا، حتی در کودکان خردسال، موثر شناخته شده است.

سایر کاربردهای احتمالی رفتاردرمانی شناختی برای کودکان:

• مصرف مواد مخدر در نوجوانی
• اختلال دوقطبی
• افسردگی
• اختلالات خوردن
• چاقی
• اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)
• خودزنی

کاربرگ‌های رفتاردرمانی شناختی برای کودکان

برای تسهیل درک مفاهیم CBT برای کودکان کم‌سن‌تر، بعضی از درمانگران از کاربرگ‌ها به عنوان ابزار کمک آموزشی استفاده می‌کنند. کاربرگ‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا مفاهیم انتزاعی را به صورت ملموس‌تر و بصری‌تر درک کنند. به عنوان مثال یک کاربرگ ممکن است شامل تصاویری با حباب‌های فکر خالی باشد که کودک باید آن‌ها را پر کند و احساسات و افکار شخصیت‌های تصویر را حدس بزند. کاربرگ‌های دیگر ممکن است شامل علامت توقف باشند تا به کودک کمک کنند نشانه‌های هشداردهنده از دست دادن کنترل هیجانی را تشخیص دهد.

کاربرگ‌ها می‌توانند به کودکان و نوجوانان در درک ارتباط بین افکار، احساسات و رفتارها کمک کنند. همچنین استفاده از کاربرگ‌ها می‌تواند به تثبیت آموخته‌های کودک در طول جلسات درمانی کمک کند. علاوه بر کاربرگ‌ها، CBT برای کودکان ممکن است شامل استفاده از برنامه‌ ریزها، چک‌ لیست‌ها یا نمودارهای پاداش هم باشد تا به کودک در سازماندهی وظایف و پیگیری پیشرفت خود کمک کند.

اثربخشی رفتاردرمانی شناختی برای کودکان

CBT یک روش درمانی مبتنی بر شواهد و تحقیقات علمی است که اثربخشی آن در درمان طیف وسیعی از مشکلات و اختلالات روانپزشکی در کودکان و نوجوانان به اثبات رسیده است. متا آنالیزهای متعدد نشان داده‌اند که تا 60 درصد از کودکانی که برای اختلالات اضطرابی با CBT درمان شده‌اند، بهبود قابل توجهی را تجربه کرده‌اند و کاهش چشمگیری در علائم آن‌ها پس از درمان مشاهده شده است. مطالعات پیگیری بلند مدت از کودکانی که در مراکز بهداشت روان جامعه CBT دریافت کرده‌اند، نشان می‌دهد که این نرخ‌های بهبودی احتمالا تا 4 سال پس از درمان هم پایدار می‌مانند.

همچنین مطالعات نشان داده‌اند که بسیاری از نوجوانان مبتلا به ADHD که CBT دریافت کرده‌اند، کاهش قابل توجهی در شدت علائم ADHD را تجربه می‌کنند. در میان کودکان مبتلا به PTSD که CBT فردی متمرکز بر تروما (TF-CBT) دریافت می‌کنند، بهبود چشمگیری در علائم PTSD، افسردگی و اضطراب مشاهده شده است. در یک مطالعه، 92 درصد از شرکت‌کنندگان پس از اتمام دوره CBT دیگر معیارهای تشخیصی PTSD را نداشتند و این بهبود در پیگیری 6 ماهه هم همچنان پابرجا بود.

پیدا کردن درمانگر رفتاردرمانی شناختی برای کودکان

با وجود تعداد زیاد درمانگرانی که در زمینه CBT آموزش دیده‌اند، انتخاب درمانگری که تجربه کار با کودکان و نوجوانان را داشته باشد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در زمان جست‌وجوی درمانگر CBT برای کودک خود، به نکات زیر توجه کنید:

• مدارک و مجوزهای رسمی: به دنبال مشاور دارای مجوز، زوج درمانگر و خانواده درمانگر، مددکار اجتماعی بالینی، روانشناس یا روانپزشک باشید. داشتن مجوز رسمی نشان‌ دهنده‌ی رعایت استانداردهای قانونی و حرفه‌ای برای ارائه‌ی خدمات روان‌درمانی در آن منطقه است.
• تجربه‌ی کار با کودکان و نوجوانان: مطمئن شوید که درمانگر مورد نظر تجربه‌ی کافی در کار با کودکان و نوجوانان و مشکلات خاص آن‌ها را دارد.
• شفافیت در رویکرد درمانی: درمانگر باید مایل باشد پس از ارزیابی اولیه‌ی کودک، اهداف درمانی را به وضوح مشخص کرده و یک برنامه‌ی درمانی شفاف و قابل پیگیری ارائه دهد.

جمع‌بندی پایانی

CBT روشی قدرتمند و موثر برای کمک به کودکان و نوجوانان در درک ارتباط بین افکار، احساسات و رفتارها است. این رویکرد درمانی به کودکان می‌آموزد که چگونه با تغییر الگوهای فکری و رفتاری ناسالم، کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند و مهارت‌های مقابله‌ای موثرتری را برای مواجهه با چالش‌های زندگی کسب کنند. CBT به عنوان یک درمان ایمن و موثر، می‌تواند به کودکان در مواجهه با طیف گسترده‌ای از مشکلات و نگرانی‌های روانشناختی کمک کند و زمینه را برای رشد و شکوفایی آن‌ها فراهم سازد.